روییده در لجن، اما زیبا و مقدس…

نیلوفرِ آبی یا لوتوس، با سه عنصر آب، باد و خاک گره خورده است.
انگار آمده تا به ما بگوید که شرایطِ بدِ زندگی، بهانه‌ی خوبی برای بد بودن نیست!

 

 

نیلوفر گلى است بسیار چشم‌نواز و نادر که در محیط آبی رشد مى‌کند، به صورتى‌که ریشه آن در گل و لاى عمق آب و گل آن از طریق ساقه رونده آن به طرف نور آفتاب رشد مى‌کند تا برگ‌هاى پهن آن همراه شکوفه روى سطح آب زندگى کنند. گل نیلوفر آبى به “گل آبزاد” نیز شناخته مى‌شود و در نواحى مردابى و آب‌هاى راکد مى‌روید.

برگ نوعی خاص از نیلوفر آبی، خاصیت خود تمیز شوندگی طبیعی دارد و اثر برگ نیلوفر آبی یک مورد الهام بخش برای مواد ابداعی جدید می‌باشد، مانند پوشش‌ها و پارچه‌ها. در حقیقت این سطوح می توانند خاصیت دفع آب داشته باشند. مهندسین مواد امروزه در حال کار بر روی انواع مختلفی از مواد اَبَرآب‌گریز هستند.

نیلوفر گلى است که نسبت به دیگر گل‌ها و گیاهان در محیط خاصى مى‌روید و با توجه به اینکه در لجن و خاک ریشه دارد؛ ولى برگ‌هایش به سمت نور خورشید باز مى‌شود، از لحاظ رویش با تولد انسان مشابهت دارد. چون هر دو همواره در پى عروج و سیر در معنویت هستند. ظهور لوتوس از مفاهیم مشترکى است که در همه تمدن‌ها جزو مبانى مشترک اعتقادى است.

دوره زندگی گل نیلوفر فقط سه روز است که روز اول با رنگ سفید آغاز، روز دوم با رنگ صورتی کم‌رنگ بسیار زیبا و چشم‌نوازی ادامه و روز سوم با به اوج رسیدن و گرفتن رنگ صورتی پررنگ خاتمه می‌یابد اما دیگر بسته نمی‌شود و انسان را در تعجب این همه زیبایی و عظمت خداوند فرو می‌برد.

نام گل نیلوفر در زبان سانسکریت پادما (padma)، در زبان چینی لی ین هوا، به زبان ژاپنی رنگه و در انگلیسی لوتوس است. نیلوفر در شرق باستان همان قدر اهمیت دارد که گل رز در غرب. در سده هشتم پیش از میلاد تصویر نیلوفر احتمالا از مصر به فینیقیه و از آن جا به سرزمین آشور و ایران انتقال یافت. در مصر نماد باروری، تولد دوباره، نیروی سلطنتی و علامت مشخصه نیل علیا بود، در حالی که پاپیروس نشانه نیل سفلی قلمداد می‌شد.

الهه های فنیقی به عنوان قدرت آفریننده خود، گل نیلوفر در دست دارند. در فرهنگ سومری و سامی در کنار ایزدان و ایزد بانوان دیده می شود و به عنوان نیروی مولد و آفریننده شناخته می‌شد.

 

نیلوفر‌ آبی چه نمادهایی به همراه خود دارد!

جنبه تقدس نیلوفر به محیط رویش آن باز می‌گردد؛ آب، نماد باستانی اقیانوس کهنی است که کیهان از آن آفریده شده است.

گل نیلوفر آبی ریشه در خاک و ساقه در آب دارد و روی آن به طرف خورشید است. این گل نماد نجابت، رشد معنوی، کمال و چرخه‌ی تولد و رشد انسان است.

نیلوفر آبی در میان ادیان مختلف، نماد تولد دوباره است. علاوه بر این نماد درستی، خوبی ، زیبایی، خوشبختی، آرامش و روشنی نیز می‌باشد .

لوتوس یا گل نیلوفر نماد مذهب است، چون نماد پاکى و تهذیب نفس است.

از آن‌جا که نیلوفر‌ آبی، سپیده‌دم گلبرگ‌های‌اش را می‌گشاید و غروب آن‌ها را می‌بندد نماد خورشید است. منبعِ الهیِ حیات، که مظهر همه روشنگری‌ها، آفرینش، باروری، تجدیدِ حیات و بی‌مرگی است.

نیلوفرِ‌ آبی، نمادِ کمال است. زیرا برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌اش، دایره‌ای شکل‌اند. و دایره، خود از این جهت که کامل‌ترین شکل است، نماد کمال به شمار می‌آید.

گل نیلوفر دوازده برگ در قابی مربع شکل در نگاره­‌های باستان و به خصوص در هنر هخامنشی تصویرگری شده است. ما می‌دانیم که دوازده در جهان باستان یک عدد مقدس بوده است و دلالت بر دایره کامل دارد و شاید به این دلیل که ۱۳ عددی نحس بوده است.

نیلوفر گلی روحانی و زیبا است که ریشه آن در لجن و گل می‌روید و روی آن به آسمان است. گل‌های آن در زیر خورشید و آسمان، روشن و شفاف هستند، داری زیبایی و شکوه است که ریشه­ آن نماد جاودانگی و ساقه آن نمادی از نقش محوری و مهم است که انسان را با منشأ خود پیوند می‌‌زند. گل‌های آن نمادی از  انوار خورشید است.

نیلوفر یعنی شکفتنِ معنوی. زیرا ریشه‌های‌اش در لجن است و با این حال به سمت بالا و آسمان می‌روید. از آب‌های تیره خارج می‌شود و گل‌های‌اش زیر نور خورشید و روشنایی آسمان رشد می‌کنند.

نیلوفر، کمال زیبایی نیز به شمار می‌رود. ریشه‌های نیلوفر، مظهر ماندگاری و ساقه‌اش، نماد بندِ ناف است که انسان را به اصلش پیوند می‌دهد و گلش پرتو خورشید را تداعی می‌کند. نیلوفر، نماد انسانِ فوق العاده یا تولدِ الهی است، زیرا بدون هیچ ناپاکی از آب‌های گل‌آلود خارج می‌شود.

گل نیلوفر در ایران

نیلوفر در ایران نماد نور است. گل نیلوفر را در فارسی به نام گل آبزاد یا گل زندگی و آفرینش و یا نیلوفر آبی نامیده‌اند. از آن جا که این گل با آب در ارتباط است، نماد آناهیتا، ایزد بانوی آب‌های روان است. در فرهنگ ایران باستان، نقش این گل را حاشیه پیاله طلایی املش، روی سفال نقش دار سیلک، بر دسته خنجر لرستان و … می توان دید. همچنین در تخت جمشید و در نقش‌برجسته‌های آن، از جمله بر بدنه کاخ آپادانا، در دست بزرگان ملل، در حاشیه لباس هخامنشیان و بر روی پایه ستون‌ها، گل نیلوفر را مشاهده می‌کنیم. این گل در مراسم رسمی و درباری متجلی شده‌است، ظاهراً گل نیلوفری که در دستان پادشاهان حجاری شده در تخت جمشید (در نقش بار عام) دیده می‌شود، نماد صلح و زندگی بوده است. در حجاری‌های طاق بستان کرمانشاه، گل نیلوفر مربوط به زمان ساسانیان دیده می‌شود که در نقش مربوط به اردشیر ساسانی زیر پای ایزد مهر قرار گرفته‌است. در زمان ساسانیان، بر روی یک‌سری از گچ‌بری‌های تیسفون و بیشابور، نقش روزت‌های ساسانی که همان گل نیلوفر را تداعی می‌کنند، دیده می‌شود.

گل نیلوفر را که در تمام نقاط تخت جمشید حجاری شده، می توان نماد تمدن هخامنشی دانست. این گل را که در اکثر تصویرها در دست شاهان و بزرگان دیده می شود، سمبلی از صلح و دوستی است. می توان گفت که این گل مهربانی و صلح و دوستی است. می توان گفت که این گل مهربانی و صلح دوستی ایرانیان را نشان می‌دهد. گفته می‌شود ۱۲ گلبرگ این گل ۱۲ ماه سال را نشان می‌دهد. سطح فرهنگ هر قوم با علاقه‌مندی و استفاده آنان از گل رابطه مستقیم دارد. تصویر زیاد گل‌ها در تخت جمشید علاوه بر اینکه خوش‌بویی و زیبایی این مکان را نشان می‌دهد، دلیلی بر بالا بودن سطح فرهنگ ایرانیان آن زمان نیز هست.

جشن نیلوفر: در جشن‌های مربوط به ماه تیر، از دو جشن (نیلوفر) و (تیرگان) یاد شده است. جشن نیلوفر که در آثار الباقیه از آن یاد شده، در روز ششم از ماه تیر (خرداد روز) برگزار می‌شده است. (و فارسیان بنابر قاعده کلی این روز را عید کنند و جشن سازند. و این جشن را جشن نیلوفر خوانند و در این روز هر جا که حاجتی از پادشاه خواستی، البته روا شدی.)

هم اکنون نیز دور تا دور سکه‌های پنجاه تومانی (طرح سیمرغ) را گل‌های نیلوفر احاطه کرده‌اند. آرم بیمه پاسارگاد و بانک سامان هم یک گل نیلوفر شکفته است (‌همانند چیزی که دور‌‌ تا دور کتیبه‌های تخت جمشید وجود دارد). آرم بانک پارسیان یک گل نیلوفر است (به سبک آنچه در دست داریوش و خشایارشا می‌باشد).

 

گل نیلوفر براى آریایى‌هاى باستانى، مظهر پیدایش مینویى و جاودانگى بود؛ زیرا این گل تنها آفریده‌اى بود که در مرداب‌هاى خاموش و بى جنب و جوش پدید مى‌آمد.

در اساطیر ایران این گل نماد ایزد بانوی ناهید است که جای مهمی در آئین‌های ایران باستان به خود اختصاص می‌دهد. وی ایزد بانوی آب می‌باشد که در نقوش برجسته به صورت زنی جوان حجاری شده‌است. نام این خدا نخستین بار به صورت آناهیتا در کتیبه‌های هخامنشی دیده شده‌است. بنابراین گل نیلوفر آبی را گل آناهیتا به شمار آورده‌اند. در ایران نیلوفر، نماد ایزدبانو آناهیتا بوده‌است.

نیلوفر آبى با برآمدن آفتاب باز و با فرورفتن آن بســته مى‌شود و بدین انگیزه، مظهرخورشید است و با میترا همبستگى دارد. هخامنشیان که به میترا دلبستگى فراوانى داشتند؛ از شاخه، گل و برگ نیلوفر که نماد میترا بود، در آرایش ســاختمان‌هاى تخت جمشید سود بسیار برده‌اند. در برخی روایت‌های اسطوره‌ای، میترا در میان گل نیلوفر زاده می‌شود.

نیلوفر با آیین مهر نیز پیوستگی نزدیک می‌یابد. در صحنه زایش مهر، او از درون غنچه نیلوفر متولد گردیده‌است، بنابراین بر خلاف اینکه ریشه لوتوس را در آئین بودا پنداشته‌اند به آئین مهر یا میتراییسم که قدمتی بس طولانی تراز آئین بودا دارد مربوط می‌گردد.

در دین زرتشت این گل سمبل اهورا مزداست. سمبل انسانی اهورامزدا نیم تنه مردی است که شاخه‌ای از گل لوتوس را در میان انگشتان خود گرفته‌است.

زرتشتیان بر این باورند که نیلوفر آبی جایگاه نگهداری تخمه یا فر زرتشت بوده که در آب نگهداری می‌شده‌است.

زرتشتیان این گل را مقدس می‌دانستند، زیرا این گلِ زیبا در میان مرداب رشد می‌کند و آنها معتقد بودند که محیط نامناسب زندگی نمی‌تواند دلیلی بر بد پرورش یافتن انسان باشد.

گل نیلوفر در مصر

در اساطیر مصر به این گیاه توجه بسیار زیادی شده است و به عنوان نمادی از خورشید محسوب می‌شد، زیرا گل آن در شب بسته است و در روز باز می‌شود. از میان ایزدان مصرى که با نیلوفر در ارتباط‌ هستند می توان به آزیریس، رع، هوروس و نفرتوممى‌ اشاره کرد.

رع (Ra) خدای خورشید و خالق مصر باستان، نمایان‌گر شکلی از یک کودک است که بر روی یک نیلوفر خوابیده است و سرش بیرون از نیلوفر است. نِفِرتوم (Nefertum) خدای مرتبط با رع تاجی از نیلوفر بر سر دارد و دو بال بر روی آن دارد. هاثور(Hathur)، الهه‌ی آسمان مصری، در یک طرف سیمای‌اش که مرتبط با رع می‌شد، در یک دستش نیلوفری آبی قرار داشت. معابد مصر علیا مزین به لوتوس بودند که سنگ­تراشی‌ها گاهی به شکل گرد و غنچه مانند و زمانی نیز به صورت گل باز شده و به عبارتی زنگوله و ناقوسی انجام گرفته است.

در اسطوره‌های مصری، چهار پسر هوروس (Horus) روی یک نیلوفر روبه‌روی ازیریس (osiris) ایستاده‌اند. گل نیلوفر به عنوان نشانه ایزیس (Isis) مظهر باروری و پاکی و بکارت است.

گل نیلوفر در یونان

در فرهنگ آشوری، فینیقی و در هنر یونانی- رومی، نیلوفر به معنی تدفین و مجلس ترحیم و نشانگر مرگ و تولد دوباره، رستاخیز و زندگی بعدی و نیروهای نوزایی طبیعت است. نیلوفر در اسطوره‌های یونانی، رومی علامت مشخصه آفرردیت – ونوس است. 

همچنین در ادیسه اثر هومر، اودوسئوس با همراهانش به جزیره لوتوفاگ‌ها وارد شدند و از میوه نیلوفر آبی خوردند و حافظه خود را از دست دادند.

گل نیلوفر در چین

در فرهنگ چینی، نیلوفر، نماد پاکی، حفاظت، ظرافت روحانی، صلح، باروری و تجسم زنانه است و علامت تابستان (یکی از چهار فصل) نیز می‌باشد. چینی‌ها، گل نیلوفر را مظهر گذشته و حال و آینده می‌دانند، زیرا گیاهی است که در یک زمان، غنچه می‌دهد، گل می‌کند و دانه می‌دهد. 

همین‌طور نیلوفر، نماد نجابت است، به این دلیل که از آب‌های آلوده بیرون می‌آید اما آلودگی آن را نمی‌پذیرد. لی‌ین‌هوا (لوتوس/نیلوفر) در زبان چینی به معنی حامل بار و مسئولیت است. 

گل نیلوفر در هند

در فرهنگ هندی، گل نیلوفر گلی است که از خود به وجود آمده و نامیراست و نماد جهان به شمار می رود. گاهی کوه “مرو” (meru) به مفهوم محور جهان در مرکز آن تصویر شده است.

در اسطوره‌های هند، ایزدبانو لاکشمی، ویشنو، برهما و بودا با این گل پیوند دارند. سمبل گل نیلوفر آبی از طریق ایران به هند و آیین بودا راه یافت. در هند گل نیلوفر آبی در ارتباط با خدای خورشید بود. لوتوس همچنین در ارتباط با مادر خدایان هندی و نمادی از باروری سالیانه بوده است. بعد از پیروزی آریان‌ها، خدایان هندی عمدتا در هیبت مردانه ظاهر شدند، که مهم‌ترین آنها برهمن می‌باشد. در افسانه‌ای که در ریگ ودا به آن اشاره شده است، آمده که چگونه جهان از یک نیلوفر طلایی ایجاد شد و بر جهان آب‌ها روان بود و از آن برهمن متولد گردید. زمانی که این مراسم جایگزین مراسم ویشنو شد، برهمن نشسته بر گل نیلوفر آبی که از ناف ویشنو شروع به رشد و روییدن می‌کند، تصویر شده است. مراسم خدای مادر در هند هرگز از بین نرفت و در میان الهه‌های هندو ظاهر می‌شود و معنی لغوی آن زنی است که گل نیلوفر در دست دارد. همسران خدایان که نمایانگر خالق نیروهایی اند که به کار اداره و تغییر جهان مشغول هستند، همیشه در میان خودشان گل نیلوفر آبی در اختیار دارند.

گل نیلوفر آبی در معابد بودیسم و به خصوص در آسیای مرکزی به صورت تزیینی در سقف نشان داده شده اند. مجسمه‌های نشسته بودا برتختی از گل نیلوفر آبی، او را حاکم جهان می‌داند. در فرهنگ بودایی، ظهور بودا به صورت شعله صادره از نیلوفر تصویر می‌شود. گاهی بودا را می‌بینیم که در یک نیلوفر کاملا شکفته به تخت نشسته است. در حقیقت در تعلیمات بودایی، نیلوفر تا حد زیادی در قلمرو ماوراطبیعه وارد می‌شود. در معابد بودایی، نقش نیلوفر وجود دارد و نیلوفر جزو هشت علامت فرخندگی در کف پای بودا است. 

در اسطوره‌های هندی با سه خدای اصلی مواجه می‌شویم که عبارتند از: برهما (خدای آفریننده)، ویشنو(خدای نگهدارنده) و شیوا(خدای نابودکننده). در یک اسطوره متاخر که در ریگ ودا به آن اشاره شده‌است، آمده که چگونه کیهان از نیلوفری زرین که بر روی آب‌های کیهانی در حرکت بوده به وجود آمد و از آن برهما متولد شد. هنگامی که مراسم او جای خود را به مراسم ویشنو داد وی را بعدها به صورتی مجسم کردند که بر روی گل نیلوفری که از ناف ویشنو می‌روید، نشسته است. یک الهه هندویی به نام پادماپانی (padmapani)وجود دارد که به معنی زنی است که نیلوفر در دست دارد.
 لاکشمی، همسر ویشنو و پارواتی همسر شیوا هم با نیلوفر در ارتباط هستند. در هندوستان که رود برایشان اهمیت بسیار دارد، الهه‌های رودگاهی بر روی نیلوفر سوارند.

گل نیلوفر آبی در میان پیروان مذاهب هندوئیسم و بودیسم، به نمادی برای نشان دادن  بیداری آدمی و گام برداشتن او در مسیر حقیقت روحانی زندگی تبدیل شده است.

چاکراها به شکل نیلوفرهایی تصویر می‌شوند که با نماد چرخ مرتبطند، هنگامی که این مرکز (چاکراها) بیدار شوند، نیلوفرها باز می شوند و می‌چرخند. Lotus نام یکی از حرکات یوگا است. 

این گل ارتباط تنگاتنگی با ماندالا دارد، نیلوفر آبی یکی از هشت نشانه سعادت در بودیسم است. نیلوفر آبی هشت برگ، در ماندالاهای بودایی به عنوان نمادی از  هماهنگی کیهانی است و نیلوفر هزار برگ نمادی از روشنگری معنوی است.

شاید دلیل این ارتباط حکمت چهار حقیقت جاودانی بودا و راه‌های هشت‌گانه است.

این چهار حکمت عبارتند از:

• حقیقت درد و رنج
• ریشه ها و علل درد و رنج
• راه های دوری از درد و رنج
• اجتناب از دلبستگی

و برای اجتناب از دلبستگی، راه‌های هشت‌گانهزیر را ارائه می‌کند:

• درک درست
• نیت درست
• گفتار درست
• رفتار درست
• معیشت درست
• تلاش درست
• توجه درست
• تمرکز درست

این چهار حقیقت اصیل و مسیر هشت‌گانه نشان دهنده هسته آموزش‌های بودایی هستند.

 

«همچون گلِ نیلوفر که در مرداب می‌دمَد، در آب می‌روید و بر آب می‌آید، اما به گِل و لای آلوده نمی‌شود، من نیز همین‌گونه در جهان برخاسته، از آن گذشته و به آن آلوده نشده‌ام.» سیذارتا گوتاما

 

«عشق نیلوفر آبی پنهان در گل‌و‌لای است. نیلوفر آبی از لجن زاده می‌شود، ولی تو آن‌را به این خاطر که از لجن زاده شده نکوهش نمی‌کنی. تو نیلوفر آبی را گل‌آلود نمی‌خوانی، تو نیلوفر آبی را کثیف قلمداد نمی‌کنی. عشق…… زاییده می‌شود و آنگاه عبادت از عشق زاییده می‌شود و آنگاه خدا در اثر عبادت در انسان تجلی می‌یابد. و این انسان به بالاتر و بالاتر و بالاتر، به اوج گرفتن ادامه می‌دهد.» اشو

رابطه شاعران و نیلوفر

خاقانی:

پروانه مشو جان به چراغی مسپار  

خورشید پرست باش نیلوفر وار

دهلوی:

ای ابر گه گاهی بگو آن چشمه خورشید را

در قعر دریا خشک شد از تشنگی نیلوفرت

سهراب سپهری:

کار ما شاید این است

که میان گل و نیلوفر و قرن  

پی آواز حقیقت بدویم.

 

نیلوفر سمبل عرفان، تجلیّات روحانی، نفحات الهی، شکوفایی و بیداری و نیز دنیای اثیری و معنوی است. نیلوفر به خورشید چشم می دوزد و به سوی آن در حرکت است و گویی خورشید را می پرستد؛ و نیز نوع مشهور آن که نیلوفر آبی خوانده می‌شود، کوشش می‌کند حجاب آب را پس بزند و خود را به سطح آب برساند تا چشم بر معشوق (خورشید) بدوزد.

 

در شعر بلند «گل آینه» دشت نیلوفر، سمبل دنیای معنوی و اثیری است:

شبنم مهتاب می‌بارد

دشت سرشار از بخار آبی گل‌های نیلوفر

می‌درخشد روی خاک آیینه‌ای بی طرح

مرز می‌لغزد ز روی دست

من کجا لغزیده‌ام در خواب؟

مانده سرگردان نگاهم در شب آرام آیینه

 

در شعر «شورم را»، سهراب به جوهره تمامی ادیان اشاره می‌کند و در ضمن به اعتقاد هندوها نیز گوشه چشمی دارد. به باور هندیان «در لحظه تولد بودا گل نیلوفر از زمین می‌روید و بودا به درون آن گام می نهد تا به ده جهت فضا خیره شود»

قرآن بالای سرم، بالش من انجیل، بستر من تورات  

و زیر پوشم اوستا، می‌بینم خواب:

بودایی در نیلوفر آب

 

در شعر کوتاه «گذار» نیلوفر رمز بیداری عرفانی است:

باز آمدم از چشمه خواب، کوزه تر در دستم

مرغانی می‌خواندند، نیلوفر وا می‌شد، کوزه تر بشکستم

در بستم

و در ایوان تماشای تو بنشستم.